Historia Frampola

Obecna nazwa Frampola przechodziła w przeszłości wiele przemian i wydaje się, że tak naprawdę nie można jednoznacznie dowieść, która nazwa była pierwotna, a więc prawdziwa.

Do 1777r. używana jest nazwa Franopol, w 1778r. pisze się Frankpoll, a rok później w 1779r. użyte są już cztery różne nazwy w kolejności: Frankpoll, Frankpol, Franpol i Franopol.

W 1784r. pojawia się nazwa Franopole i taką też zapisano w przywileju dla Ignacego Wisłockiego. Jeszcze w 1816r. pisano Frankpol, a dopiero ok.1820r. ustaliła się obecna nazwa

FRAMPOL

Zmiany dotyczące granic i zabudowy z okresem przedwojennym

Osada Frampol została założona w 1705 r. przez ówczesnego właściciela tych dóbr - Franciszka Butlera. Układ przestrzenny Frampola został opracowany na podstawie renesansowych wzorów idealnego miasta. Miasto ma unikatowy na skalę światową układ architektoniczny ulic. Autor planu Frampola nie jest znany.
Podstawą założenia był kwadrat o długości boków średnio 500 m, zorientowany według stron świata. Kwadrat ten został podzielony na dwa pasma bloków z usytuowaniem w środku, również kwadratowego rynku o długości pierzei 225 m, a więc był większy nawet od rynku krakowskiego (200 m x 200 m). Koncepcja rozplanowania opierała się na siatce sznurowoprętowej. Kwadrat był obwiedziony czterema ulicami stodolnymi stanowiącymi jednocześnie dojazd do pól. Długość każdej ulicy stodolnej wynosiła ok. 500 m. Po osiach i przekątnych układu zostały wytyczone cztery poboczne place kwadratowe o boku 68 m. po osiach i po przekątnych układu przeprowadzono 8 ulic. Ulice osiowe miały charakter tranzytowy i stanowiły wloty gościńców do Janowa, Biłgoraja, Szczebrzeszyna. Główna oś północ - południe prowadziła do kościoła zlokalizowanego poza układem miasta. Pośrodku rynku, na osi prawdopodobnie stał ratusz z karczmą.
Otóż, podobnie jak obecnie, wszystkie domy przy Rynku miały ten adres z kolejnymi ich numerami, a nr 1 nosił dom własności dziedzica Frampola, umiejscowiony na środku Rynku. Był to zapewne dom zajezdny i handlowy - nazywany ratuszem.
Kwadrat obecnych ulic: Szkolnej, Radzięckiej, Nowej i Stolarskiej stanowił jeszcze Rynek. Natomiast ulice Butlerowska - to Północna, Targowa - to Wschodnia, Przemysłowa - Południowa, Wesoła - Zachodnia, ulica Janowska nie zmieniła nazwy, 3 Maja była Kościelną, Zamojska to Szczebrzeska, a Biłgorajską nazywano Tarnogrodzką.
Ulice przekątniowe raczej nie posiadały nazw - nawet obecna Gorajska. Najdłuższe obecnie ulice Frampola: Kościelna, Orzechowa, Polna i Ogrodowa nie posiadały dawniej swoich nazw, bowiem w I poł. XIX w. nie było przy nich domów. Nazywano je natomiast ulicami Tylnymi z ewentualnym doprecyzowaniem zachodnia, czy Tylnia Południowa itd.
Nazwy "ulica Tylna" jeszcze do obecnych czasów są stosowane w potocznej mowie, szczególnie starszych mieszkańców Frampola.
Obecnie miasto posiada ponad 20 ulic. Zniknął też ratusz i karczma. Pojawił się natomiast dość obszerny park i rabaty kwiatowe.
Zabudowa miasta była wyłącznie drewniana. Na osi północnej znajdował się również drewniany kościół fundacji M. Butlera z 1739 r. Działki przyrynkowe służyły rzemieślnikom i kupcom, a działki zewnętrzne dostosowane były do wymogów małorolnego gospodarstwa, pozwalając właścicielowi zbudować takie budynki jak stodoła, obora i chlew. Do dziś takie rozplanowanie zostało.
Domy były parterowe, ustawione szczytem do ulicy, od której oddzielał je przedgródek. Były one jednotraktowe. Składały się z izby sieni i komory. Bogatsze domy były dwutraktowe. Cechą zewnętrzną zabudowy Frampola były zewnętrzne ulice stodolne, opasujące założenie miejskie. Przykładem takiej zabudowy może być ul. Targowa.
W 1851 r. budowniczy powiatu zamojskiego H. Dąbrowkiego na zlecenie właściciela Frampola T. Niemirowskiego opracował projekt powiększenia terenów budowlanych miasta kosztem powierzchni rynku przez dodanie nowego pasma bloków, równoległe do dotychczasowych bloków przyrynkowych. sprzedaż lub wydzierżawienie nowych działek miały przynieść dodatkowy dochód właścicielowi. Projekt ten uzyskał w lipcu 1852 r., a zatwierdziła go Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, która podzieliła zadanie budowniczego Dąbrowskiego twierdząc, że powierzchnia rynku jest za obszerna dla potrzeb miasteczka.
W wyniku tych działań inwestycyjnych powstał nowy układ urbanistyczny, deformujący częściowo plan idealny. Dodanie wewnętrznego pasma bloków zmniejszyło wymiary rynku do stanu dzisiejszego, tj. ok. 140 x 140 m. w tym czasie Frampol liczył 236 domów i ok. 1300 mieszkańców. Przyrost ludności, głównie żydowskiej, spowodował dalsze procesy inwestycyjne, co w efekcie doprowadziło do degradacji pierwotnego, idealnego planu, poprzez częściową zabudowę przyrynków. W 1880 r. ilość mieszkańców wynosiła 2154 osoby, w tym 1189 Żydów.
Na początku XX wieku Frampol miał charakter osady rolniczej oraz skupiska drobnego handlu. W 1939 r. Frampol liczył ok. 4000 mieszkańców. 13 września 1939 r. w efekcie ćwiczebnego nalotu bombowego Luftwaffe, miasto zostało w 90 % zniszczone.
W wyniku dalszej eksterminacji ludności żydowskiej, w okresie wojny ludność Frampola zmniejszyła się do 1266 osób w 1946 r. Odbudowa miasta po II wojnie światowej nastąpiła w obrębie istniejącego podziału działek i kwartałów, z tym, że w znacznej części jest to zabudowa murowana wysokości 1 - 2 kondygnacji.
Na obrzeżach układu zewnętrznego pozostały niewielkie ciągi stodół tworząc charakterystyczny krajobraz ulic stodolnych.

Obecnie Frampol liczy 1605 osób, a gęstość zaludnienia na 1 km2 wynosi 318 osób, a zasoby mieszkaniowe budownictwa wielorodzinnego wynoszą
72 mieszkania. Mieszkańcy miasta nie wykazują zainteresowania budownictwem wielorodzinnym, jednakże powstało małe osiedle mieszkaniowe składające się z dwóch 3 piętrowych bloków. Natomiast istnieje dobre zainteresowanie budownictwem indywidualnym.

Większość pozostałej z lat poprzednich zabudowy drewnianej uległa degradacji technicznej i została zmieniona na murowaną. Około 1865 r. pojawiają się pierwsze domy murowane. Takie zmiany zaszły niemal na wszystkich ulicach Frampola. Od strony północnej miasta powstały większe gabarytowo budynki mieszkalne oraz budynek szkoły w wyniku rozbudowy obiektu.
Największej rozbudowy miasta dokonano w części południowej. Dodana tam została nowa ulica - Tysiąclecia, gdzie pobudowano nowoczesne domy jednorodzinne.
W ostatnich latach sukcesywnie przybywa zabudowań mieszkalnych, które ciągną się niemal do wsi Sokołówka. W tym kierunku pobudowana również została stacja paliw i Zajazd "Złoty Łan" (w kierunku Cacanina). Rozbudowa miasta postępuje również w kierunku ulicy Janowskiej i Gorajskiej. Taki stan rzeczy prowadzi do stwierdzenia, że granice miasta Frampola powoli przesuwają się, a to może zatracić pierwotny jego wygląd.
Jednakże układ miasta zmodernizowany w 1852 r. przetrwał do dziś - niezwykły i oryginalny, dlatego miasto znalazło się w rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Układ przestrzenny Frampola od dawna zwraca uwagę najwybitniejszych, nie tylko polskich urbanistów i był wielokrotnie omawiany w publikacjach polskich i zagranicznych.

Zabytki Frampola:

Zespół kościoła parafialnego p.w. M. B. Szkaplerznej i św. Jana Nepomucena, murowany w latach 1873 - 1878, neogotycki, projektował arch. Władysław Siennicki.

Dzwonnica murowana, 1899 r., bud. Cieszkowski

Ogrodzenie z kapliczkami mur. - żel., IV ćw. XIX wieku.

Dawna plebania, drewniana, koniec XIX wieku. Zabytkowe kolumny przy wejściach do plebanii pochodzą z pobliskiego pałacu, który znajdował się w Woli Kąteckiej.

Cmentarz żydowski, zachowanych 85 kamiennych macew, większość XIX w., najstarszy z 1850 r. zbiorowa mogiła 1000 eksterminowanych Żydów.

Cmentarz rzymsko - katolicki, założony ok. 1850 r., liczne nagrobki kamienne z końca XIX w., dwie kwatery żołnierskie z I i II wojny światowej.

Obiekty znajdujące się w ewidencji konserwatorskiej miasta Frampola:

Budynek szkoły, murowany w latach 1927-1930.

Pomnik Poległych z 1918 r.

Rzeźba św. Jana Nepomucena w kapliczce przy ul. Janowskiej, drewniana, II poł. XIX w.

Kapliczka M. B. Niepokalanego Poczęcia, drewniana, II poł. XIX w.

Krzyż kamienny, ok. 1915 r.

Pozostaości dawnej zabudowy Frampola:

Dom przy ulicy Targowej.

Dom przy ulicy Orzechowej.

Dom przy ulicy Polnej.

Kościół parafialny

Najcenniejszym zabytkiem Frampola jest Kościół neogotycki, zbudowany w latach 1873-1879 według projektu Władysława Siennickiego, p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Jana Nepomucena, z murowaną dzwonnicą z 1899 r.
Jest on usytuowany na północ od rynku, na zewnętrznej granicy układu miasta i zamyka jego oś płn. - płd.

Kościół jest wymurowany z kamienia i cegły. W fasadzie frontowej posiada wieżę. Jest to świątynia trójnawowa w stylu pseudogotyckim. Nawy boczne w swych zakończeniach tworzą kwadratowe tablice.
Kaplice tak jak prezbiterium są nieco wyższe w stosunku do samych naw. Z prezbiterium po lewej stronie wielkiego ołtarza jest wejście do zakrystii. Z prawej strony zakrystii mieści się bardzo mała kruchta, a jeszcze dalej na prawo jest również niewielki skarbiec. Ołtarz główny wykonany jest z drzewa dębowego w stylu neogotyckim, wykończony złoceniami.

W 1896r. zakupiono w Insbrucku obraz do nawy głównej, przedstawiający św. Józefa z Dzieciątkiem. Ołtarze boczne wykonano na podobieństwo ołtarza głównego.

Znajdują się tam także dwa rzeźbione konfesjonały z drzewa dębowego.

Ze starego kościoła przeniesiono tu barokową chrzcielnicę z drewna lipowego w kształcie "puszki" Kielicha.

Chór muzyczny wsparty jest na dwóch drewnianych słupach. Na chórze były przedtem ośmiogłosowe organy, finansowane z ofiar parafian, na początku XX w. W latach 1966-68 parafianie ufundowali nowe - dwudziestogłosowe organy.
Na uwagę zasługują także dwa kielichy: jeden późnogotycki z datą 1492 r, drugi zaś barokowy z XVIII w, oraz monstrancja z XIX w.

Wnętrze Kościoła zdobią piękne witraże (obecnie w renowacji). Jeden z nich przedstawia patrona św. Jana Nepomucena.

W rogach placu wokół Kościoła, zwanym cmentarzem przykościelnym, znajdują się cztery murowane kapliczki.

Przed Kościołem z prawej strony jest dwumetrowa kamienna statua NMP, umieszczona na betonowym postumencie. W odległości kilku metrów od świątyni znajduje się dzwonnica w stylu neogotyckim. Jej budowę rozpoczęto w 1899 r. wg projektu architekta Czeszkowskiego, a zakończono w 1903 r. Wzniesiono ją również dzięki ofiarom parafian. Do dwóch dzwonów pozostałych po starej dzwonnicy, dołączono trzeci, ale wszystkie zostały zabrane w 1915 r. przez wojsko rosyjski. W 1922 r. parafianie zakupili w Przemyślu trzy dzwony i umieścili je w miejsce zabranych. W czasie bombardowania Frampola w 1939 r., dzwonnica uległa dużemu zniszczeniu. Niemcy zabrali również największy dzwon. Pozostałe dwa zostały. W 1945 r. odbudowano obiekt i zawieszono dzwony.

Galeria

fot. kapliczka Chrystusa Frasobliwego (Korytków Mały)	fot. Zabytkowe zabudowania gospodarcze (Karolówka)
fot. kapliczka Chrystusa Frasobliwego (Karolówka)	fot. kapliczka (Sokołówka)
fot. Kościół (Wola Kątecka)	fot. dawny dwór w Smoryniu (Smoryń)
fot. cmentarz wojenny (Smoryń)	fot. Studnia - najgłębsza w Gminie (150m) (Teodorówka)
fot. kościół (Komodzianka)	fot. kościół (Chłopków)
fot. kościół w Radzięcinie	fot. cmentarz w Radzięcinie
fot. Cmentarz Żydowski we Frampolu